As guerras presentes e as dos nosos avós
OPINIÓN
Na súa alocución anunciando a intervención na Ucraína, Vladimir Putin xustificouna con dous argumentos principais. Un, que o Goberno de Kiev é «nazi». Outro, que eses nazis están a levar adiante un «xenocidio» da poboación rusófona. A maiores, deixou caer días atrás que Ucraína é un país artificial. Preséntase a invasión como unha operación de castigo, limitada a obxectivos concretos. A retórica das novas guerras, unida a formas de guerra híbrida, como fai Moscova dende o 2014 co seu apoio encuberto aos rebeldes prorrusos do Dombás.
Para quen coñeza o pasado desas terras de sangue (T. Snyder), son vellos argumentos. Putin leva lustros recorrendo á memoria da II Guerra Mundial para apoiar os seus intereses en política exterior. Dende o 2000, o Estado ruso reinterpreta a memoria da Grande Guerra Patria de 1941-45 en termos semellantes aos da época soviética: unha reacción da patria fronte a un invasor, sen mentar o socialismo nin Stalin. A resistencia do pobo ruso sería un sinal para calquera inimigo no presente. E no discurso do 9 de maio de 2021, día da Vitoria, Putin aludiu ás «novas variantes» do nazismo e mais a quen tiñan as mans «manchadas de sangue ruso».
Ucraína é abofé un país dual. Unha maioría de poboación falante de ucraíno no oeste, que venera como heroes aos nacionalistas ucraínos que en 1941 entraron no país cos nazis, proclamaron de maneira efémera a independencia en Leópolis (Lviv), e loitaron contra do Exército Vermello ata entrada a década de 1950. Eran profascistas e antisemitas, e perpetraron matanzas contra poboación civil. As políticas da memoria do Goberno de Kiev, en tempos da «revolución laranxa» e dende o Euromaidán, non sempre alumaron esas faces escuras dos que foron venerados como patriotas ucraínos; mesmo, mediante leis específicas, retiraron estatuas e monumentos do pasado soviético. No centro e leste da Ucraína, porén, a poboación rusófona é maioritaria, e en parte sente señardade dos tempos da URSS. Para ela, a participación ucraína no bando soviético é motivo de orgullo, e a memoria das batallas e caídos contra dos invasores de 1941-45, un referente de afirmación etnocultural. Exprésase así en cidades como Kharkiv ou Sebastopol.
O veciño ruso incide dende hai lustros nesas fendas históricas e culturais, ancheándoas de maneira comenente. Latexa no Kremlin a convicción de que Ucraína foi parte da Rusia histórica, como Bielorrusia, malia agora non o expresar por razóns tácticas. Nos mitos de orixe do nacionalismo (pan)ruso, o Estado do Rus de Kiev (séculos IX-XIII) é reivindicado como un precedente, compartido polo nacionalismo ucraíno. A maiores, Ucraína sería un foco de inestabilidade permanente, dende o imperio dos tsares ata a revolución bolxevique. Para o nacionalismo ucraíno, Rusia é porén o grande outro externo, que suprimiu a súa efémera independencia en 1918, e exterminou en boa medida os seus labregos en 1933-34 cunha grande fame planificada por Stalin: o Holodomor.
Nunha irónica película rusa, Vimos do futuro II (Andrei Maliukov, 2010), dous mozos moscovitas e dous ucraínos, arredados no presente pola paixón nacional, reconcílianse nunha viaxe no tempo na que os catro se enfrontan á División Galizien das Waffen SS, composta de nacionalistas ucraínos. Once anos despois, esa metáfora invértese: o pasado desune. O Kremlin leva anos xogando co lume da historia e da memoria. Quizáis debería aprender tamén dela que se sabe como as guerras comezan, pero xamais como rematan. Hitler tamén invadiu Checoslovaquia apelando ao maltrato dos alemáns dos Sudetes.